patmosweb330

elin330

aegeanlab

Life Style

Οι  περιπέτειες των προτομών  των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας  στην πλατεία Κολωνακίου.

 
protomi xanthoy 494x346

 

 

του Ζέφυρου Καυκαλίδη  συγγραφέα - νομικού. (ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ)

 

Η πλατεία Φιλικής Εταιρείας, η γνωστή σε όλους ως πλατεία Κολωνακίου, προτού καταστεί απροσπέλαστη λόγω των έργων του μετρό, βρισκόταν σε πλήρη αταξία και εγκατάλειψη. Η κατάσταση που επικρατούσε στο χώρο που κοσμούσαν οι προτομές των ιδρυτών της Εταιρείας των Φιλικών, επιβεβαίωνε ότι, διακόσια χρόνια από την έναρξη του πολέμου της ανεξαρτησίας, η Ελλάδα βρισκόταν στο κοίλον της ιστορίας.

Ξεχαρβαλωμένες οι αλέες, στάσιμα και βρώμικα τα νερά που έρεαν ως πίδακες και καταρράκτες. Κάδοι απορριμμάτων στις γωνιές. Σαπισμένα τα ξύλα στα παγκάκια .

Παρατημένη η κολώνα (το σύμβολο του Κολωνακίου) και οι προτομές του Εμμανουήλ Ξάνθου και του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου, των ηρώων αυτών της Φιλικής Εταιρείας, αφημένες ανάμεσα σε ακλάδευτα καχεκτικά δέντρα. Εικόνα πλήρους εγκατάλειψης. Καμία σχέση με την μορφή που παραδόθηκε σε κοινή χρήση, πριν κάποια χρόνια, από τους αρχιτέκτονες Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη. 1.

APOKALYPTHRIA PROTOMHS ANAGNVS


Θα μπορούσε, βέβαια, η πλατεία αυτή, κάτω από μια διαφορετική σχεδίαση και οργάνωση, στελεχωμένη με ένα οπτικοακουστικό κέντρο πληροφόρησης, να υπενθύμιζε καθημερινώς στους διαβάτες, ότι η ελευθερία που απολαμβάνουν σήμερα, οφείλεται στην αυτοθυσία που επέδειξαν οι πρόγονοί τους. Η ελευθερία δεν είναι ένα αιώνιο και σίγουρο κεκτημένο, ούτε τα σύνορα της πατρίδας αμετακίνητα. Τα πάντα μέσα στο γίγνεσθαι ρέουν και μεταλλάσσονται συνεχώς. Αυτό που κερδήθηκε σε διάστημα διακοσίων χρόνων μπορεί να χαθεί ανά πάσα στιγμή και η διαφύλαξη της ελευθερίας είναι δυσκολότερη από την απόκτησή της.


Αλλά αν η εγκατάλειψη της πλατείας (όπως ήταν πριν την έναρξη των εργασιών του μετρό) δείχνει την αδιαφορία των δημοτικών αρχόντων, η εμφάνιση, εξαφάνιση, τοποθέτηση και επανατοποθέτηση των προτομών που εικονίζουν τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, δείχνει τη σύγχυση που κυριαρχεί αναφορικά με την ιστορία της. Άγνοια της ιστορίας και συνειδητή ή μη-συνειδητή παραποίησή της. Και επιβεβαιώθηκε αυτό με την τοποθέτηση, στο μαρμάρινο στηθαίο - πάνω από τους καταρράκτες - της μπρούντζινης προτομής του Αλέξανδρου Υψηλάντη ανάμεσα από τις προτομές των Σκουφά και Τσακάλωφ, εξοβελίζοντας τον Εμμανουήλ Ξάνθο από την ιστορική του θέση ως τον τρίτο των ιδρυτών της Εταιρείας των Φιλικών.


Το να τιμήσει ο Δήμος Αθηναίων τον Αλέξανδρο Υψηλάντη είναι πέρα για πέρα θεμιτό. 2.  Το να αντικαταστήσει την προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου με αυτή του εθνεγέρτη πρίγκιπα, τοποθετώντας την μεταξύ των προτομών του Τσακάλωφ και του Σκουφά, αποτελεί αυθαιρεσία. Ο Υψηλάντης δεν υπήρξε ιδρυτής, αλλά Γενικός Επίτροπος της Αρχής και συντονιστής της επανάστασης, και ανέλαβε τα καθήκοντά του λίγο πριν την έναρξή της. Αλλά το γεγονός αυτό δεν είναι το μόνο που χαρακτηρίζει την αυθαίρετη ανάγνωση της πρόσφατης ιστορίας μας.

 

Η αυθαιρεσία αυτή εκφράστηκε τα τελευταία χρόνια με τη συνεχή μετακίνηση, εξαφάνιση και επανεμφάνιση της προτομής του Ξάνθου. Μια παλαιά διαμάχη μεταξύ του Πάτμιου Φιλικού και του Πελοποννήσιου Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου, φαίνεται να παραμένει ζωντανή επί διακόσια χρόνια και να εκτυλίσσεται όχι στα πεδία και τις χώρες της πάλαι ποτέ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά στη μικρή πλατεία Φιλικής Εταιρείας.

 

PROTOMES PLATEIA

Στα τέλη της δεκαετίας του 2000, οι υποψιασμένοι περαστικοί του Κολωνακίου, παρατήρησαν ότι η μαρμάρινη προτομή του Ξάνθου έλειπε. Στη θέση της, μια ορειχάλκινη προτομή του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου είχε κάνει την εμφάνισή της. Φαίνεται ότι ο δραστήριος Πελοποννήσιος είχε πάρει, προσωρινά τουλάχιστον, την εκδίκησή του.


Η ιστορία ξεκίνησε το 1990. Δημοσιεύτηκαν, στον τότε ημερήσιο τύπο, επιστολές μεταξύ του προέδρου του Συλλόγου Ανδριτσάνων Αθηνών και του προέδρου των Δωδεκανησιακών Σωματείων Αθηνών-Πειραιώς. Ο πρώτος, θέλοντας να αποκαταστήσει την «αλήθεια», επέμενε ότι ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος ήταν ο τρίτος ιδρυτής της Φιλικής Εταιρείας και όχι ο Ξάνθος. 3.


Η απάντηση ήρθε από τον καθηγητή Ζαχαρία Τσιρπανλή, ο οποίος ορθώς, όπως θα δούμε στη συνέχεια, διέψευδε το περιεχόμενο της επιστολής του προέδρου Ανδριτσάνων, οι οποίοι είχαν εγκαταστήσει στην πλατεία την ορειχάλκινη προτομή του Αναγνωστόπουλου. Κανείς δεν αμφέβαλε για τον βασικότατο ρόλο που έπαιξε ο Πελοποννήσιος Φιλικός, αλλά δεν ήταν σίγουρα στην πρώτη τριάδα των ιδρυτών.


Παρ όλα αυτά, στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας, η προτομή του Ξάνθου αποσύρθηκε. Στις 2.2.2011, μία ερώτηση βουλευτή της αντιπολίτευσης προς τον υπουργό πολιτισμού έθετε το ζήτημα:

για ποιο λόγο αφαιρέθηκε η προτομή του Πάτμιου φιλικού και πού βρίσκεται. Εάν έχει αφαιρεθεί για συντήρηση, πότε αναμένεται η επανατοποθέτησή της και για ποιο λόγο υπάρχει αυτή η αδικαιολόγητη καθυστέρηση. Η προτομή, βέβαια, επανήλθε. Αλλά ιδού πώς έχει το ζήτημα που πίκρανε και αμαύρωσε τα τελευταία χρόνια του Εμμανουήλ Ξάνθου.


Τρία χρόνια περίπου μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια (1831), κυκλοφορεί το Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας του Ιωάννη Φιλήμονος. Ο Έλληνας ιστορικός πληροφορεί τους συμπατριώτες του για τη δράση της μυστικής αυτής εταιρείας την ύπαρξη της οποίας, η συντριπτική τους πλειοψηφία αγνοούσε. Αλλά το δοκίμιό του, όπως και ο ίδιος αργότερα παραδέχτηκε, ήταν ατελές και σε πολλά σημεία του εσφαλμένο. Στο δοκίμιο αυτό, μεταξύ άλλων, διατυπώνονταν σοβαρές και ηθικά βαρύτατες κατηγορίες εναντίον του Ξάνθου.

 

Ο τελευταίος αυτός περιγραφόταν ως σπάταλος και καταχραστής χρηματικών ποσών της Εταιρείας. Αλλά, πάνω απ’ όλα, του αρνείται ότι υπήρξε ένας εκ των τριών ιδρυτών, υποστηρίζοντας λανθασμένα, ότι δεν βρισκόταν στην Οδησσό to 1814, έτος δημιουργίας της Εταιρείας. Τις βάσεις της μυστικής οργάνωσης, γράφει ο Φιλήμων, τις έθεσαν οι Σκουφάς, Τσακάλωφ και Αναγνωστόπουλος (sic). Όλα αυτά βέβαια ο ιστορικός τα έγραψε καθ’ υπαγόρευση του τελευταίου. Ο ίδιος ο Αναγνωστόπουλος το βεβαιώνει στις Παρατηρήσεις του : Αναντιρρήτως ο Αναγνωστόπουλος, επειδή παν ό,τι περί εταιρείας αληθινόν και υγιές υπάρχει εις το Δοκίμιον είναι ειδικόν του (του Αναγνωστόπουλου), απαλλάξας τότε τον Φιλήμονα να θέση βάσεις σαθρές εν τω Δοκιμίω του […].APOKALYPTHRIA PROTOMHS ANAGNVS


Λίγα χρόνια αργότερα, ο Φιλήμων, σε εκτενές άρθρο του στην εφημερίδα Αιών 5.  και αφού είχε λάβει υπόψη του την Απολογία του Ξάνθου, γράφει : «υποπέσαμεν εξ αγνοίας εις παραδρομάς τινας και ως προς τα συστατικά της αρχής του συστήματος τούτου εν γένει, και ως προς το πρόσωπον του Ξάνθου ιδιαιτέρως». Αργότερα, στο έργο του Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως (1859), αναιρεί κυριολεκτικά τα όσα έγραφε το 1834, αποκαθιστώντας ηθικά και ιστορικά τον Εμμανουήλ Ξάνθο. Στην κατάταξη των μελών της Εταιρείας, τον τοποθετεί στην πρώτη τριάδα, ενώ ο Αναγνωστόπουλος αναφέρεται στην επόμενη τετράδα. 6.


Γεννιέται πράγματι η απορία: γιατί ο Αναγνωστόπουλος - ένας από τους πλέον δραστήριους και εντιμότερους Φιλικούς - έδωσε στον Φιλήμονα τόσο, κακόβουλες και ανακριβείς πληροφορίες για τον Ξάνθο, ο οποίος με τόση θέρμη και αυταπάρνηση τον είχε υπερασπιστεί πολλές φορές και ειδικότερα όταν τον συκοφαντούσαν στον Αλέξανδρο Υψηλάντη; Γιατί άραγε επέδειξε τέτοια συμπεριφορά απέναντι στην οικογένεια του Ξάνθου, ώστε να φτάσει στο σημείο να περιγράφει τη γυναίκα του ως «άσεμνη», παρ’ όλο που η τελευταία τον είχε φιλοξενήσει και περιποιηθεί στην Κωνσταντινούπολη, όταν έφτασε εκεί με τον Σκουφά σε πλήρη ένδεια;

 

Γιατί επέμενε, ακόμα και όταν ο πατριώτης Φιλικός Παναγιώτης Σέκερης, αν και επαίνεσε το δοκίμιο του Φιλήμονα, παρατήρησε ότι «δεν πρέπει να παρέχομεν και τελείαν πίστιν ιδίως εις τους περιαυτολογούντας», εννοώντας τον Αναγνωστόπουλο; Ο ιστορικός Κανδηλώρος, στη σοβαρή μελέτη του περί της Φιλικής Εταιρείας, σημειώνει: «Δυστρόπου δε και αδυσωπήτου ων χαρακτήρος ο Αναγνωστόπουλος», επέμεινεν εις την πλάνην του μέχρι τελευτής βίου». 7.


Το ότι ήταν ισχυρογνώμων και εριστικός ο κατά τα άλλα δραστήριος Φιλικός, το βλέπουμε και από όσα γράφει ο Γεώργιος Λεβέντης στα απομνημονεύματά του. Όταν ο Αναγνωστόπουλος πήγε στη Βλαχία (1819) ως εκπρόσωπος της Αρχής, δημιουργήθηκε κίνηση εναντίον του από άλλους πλούσιους εμπόρους. Έστειλαν μάλιστα επιτροπή προς τον Λεβέντη, ο οποίος διεύθυνε το ρωσικό προξενείο «ίνα παραπονεθώσι κατά της διαγωγής του Π. Αναγνωστοπούλου και απαιτήσωσι τας αφιερωτικάς πολλών αδελφών επιστολάς, άτε δη μη έχοντες μηδεμίαν πλέον προς τούτον πίστιν…»

 

Ο Λεβέντης με δυσκολία κατάφερε να τους καθησυχάσει, υπεραμυνόμενος των αγαθών προθέσεων του Αναγνωστόπουλου και προσπαθώντας να δικαιολογήσει τον απότομο χαρακτήρα του και την δεσποτική συμπεριφορά «προς τους αδελφούς». 8, Τις επιπλοκές που προκάλεσε στους κύκλους των Φιλικών ο χαρακτήρας και γενικότερα ο τρόπος του, αναφέρει και ο Ξάνθος στα Απομνημονεύματά του : «ευρών εκεί (Βουκουρέστι) τον Γρηγόριον Δικαίον και τον μισούντα αυτόν Πεντεδέκαν, περιεπλέχθη εις τόσας ακαίρους και αναρμόστους φιλονικείας και ταραχάς, ώστε ηναγκάσθη να ζητήση την υπεράσπισιν και βοήθειαν του πολλά ισχύοντος εκεί κατηχημένου αδελφού της Εταιρείας Γεωργίου Λεβέντη […]».. 9.


Επίσης έχομε τη μαρτυρία του πρίγκιπα Αλέξανδρου Καντακουζηνού, ο οποίος κατηγορεί τον Αναγνωστόπουλο, ότι με τον χαρακτήρα που είχε και τη συμπεριφορά του, μείωσε το κύρος του Δημητρίου Υψηλάντη στην Ελλάδα. Πράγματι, Σε μια επιστολή του Ξάνθου προς τον Αναγνωστόπουλο με ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1821, μαθαίνουμε ότι ο Αλέξανδρος Καντακουζηνός συνάντησε τον Ξάνθο στην Ιταλία κατά τα τέλη του Σεπτεμβρίου 1821 και του εξέφρασε τα παράπονά του για την κατάσταση που επικρατούσε στην Πελοπόννησο. Αναγκάστηκε, λέει ο Καντακουζηνός, να φύγει από την Ελλάδα και η αιτία ήταν ο Αναγνωστόπουλος, ο οποίος με τη συμπεριφορά του και τα φερσίματά του, τον απομάκρυνε από τον Δημήτριο Υψηλάντη μαζί με άλλους άρχοντες και καπεταναίους.

 

Στην ίδια επιστολή ο Ξάνθος καθησυχάζει τον Αναγνωστόπουλο: Εγώ αδελφέ μου δεν έδωσα πίστιν εις όλας τας κατά σου κατηγορίας, γνωρίζωντας καλώς την τιμιότητα του χαρακτήρος και πατριωτισμού σου, επίστευσα όμως και πιστεύω ότι δια τας λεπτολογίας και μικροπροσοχάς σου, θέλωντας να εμποδίσης μικρά και ασήμαντα κακά έδωσες αιτίαν δυσαρεσκειών. 10.


Ο Σπύρος Μελάς αναφέρεται στην προσωπικότητα του Αναγνωστόπουλου με τον ακόλουθο τρόπο: «Ενώ, απάνω στον μεγάλο εθνικόν αγώνα, που υπηρέτησε πιστά ως το τέλος, δε δέχτηκε τίποτα ποτέ, ούτε βαθμούς, ούτε γαλόνια, ούτε αξιώματα, ούτε αντιμισθίες, άμα ο αγώνας τελείωσε, και το έθνος χαιρότανε τη λευτεριά του, θέλησε να πετάξει τον Ξάνθο από την τρίτη θέση της ιδρυτικής τριανδρίας της Φιλικής, για να μπει αυτός! Τι τον ένοιαζε, αν η τριανδρία της ιστορικής πρωτοβουλίας για την ανάσταση του Γένους γινότανε τετρανδρία, αφού αυτός, είτε τρίτος είτε τέταρτος, είχε προσφέρει τις τόσο σημαντικές υπηρεσίες, που είχε αναγνωρίσει το έθνος;».

11.


Αλλά την ακριβέστερη ψυχολογική περιγραφή του Αναγνωστόπουλου, την πιο μετρημένη, την κάνει ο ίδιος ο Ξάνθος ο οποίος περιγράφοντάς τον την εποχή που μυήθηκε ως μέλος της Αρχής, σημείωνε: «Ήτο νέος καλών μεν ηθών και με ενθουσιασμόν, αλλά πολλά αυστηρός και αδυσώπητος εις τας αδυναμίας των ανθρώπων». Με το ίδιο πνεύμα τον περιγράφει και ο Ιωάννης Φιλήμων: «Ο Αναγνωστόπουλος, χαρακτήρος τιμίου μεν, πλην αυστηρού, υπέρ το δέον ως προς τας επικείμενας περιστάσεις».12.


Όσο για τη θέση του Ξάνθου στην ιδρυτική τριάδα, με τις γραπτές αποδείξεις και τα παραστατικά έγγραφα που προσφέρθηκαν από τον ίδιο, τις επανορθώσεις του Ιωάννη Φιλήμονος, τις παρατηρήσεις του Παναγιώτη Σέκερη, τη μελέτη του Απόστολου Βακαλόπουλου, αλλά και τις έρευνες του ακαδημαϊκού Γκριγκόρι Αρς στα ρωσικά αρχεία, ο Αναγνωστόπουλος διαψεύδεται κατά κράτος. 13. Η θέση του Ξάνθου στην τριάδα των ιδρυτών είναι γεγονός πέραν πάσης αμφιβολίας.


Ο Κωστής Παλαμάς, το 1930, όταν ο Καλύμνιος πατριώτης και εθνικός ευεργέτης ιατρός Σκεύος Ζερβός αποκάλυπτε την προτομή του Ξάνθου στην πλατεία Κολωνακίου, έδωσε με τον λόγο που εκφώνησε, την απάντηση: «... Διότι ήγγισε κι εσέ Ξάνθε, ο φθόνος, το ψεύδος, και η αχαριστία. Αλλά, δια να σε αποκαταστήσουν και να σε μεγαλώσουν».


Φαίνεται πως η πολιτική και ιδεολογική αντιπαράθεση μεταξύ των Ελλήνων παραμένει αιωνίως ενεργή. Και ίσως να αποτελεί και αυτό μία από τις αιτίες που η προτομή του Ξάνθου αποσύρθηκε ενώ εκείνη του Αναγνωστόπουλου έκανε την εμφάνισή της στην πλατεία.


Ο Ξάνθος στα απομνημονεύματά του, κάνει μια ουσιαστικότατη κοινωνιολογικής και στρατηγικής σημασίας παρατήρηση σχετικά με το πώς, πού και από ποιούς ξεκίνησε η Επανάσταση. Η Επανάσταση στην Πελοπόννησο ενθαρρύνθηκε από τους προεστούς, μαζί με κάποιους εμπόρους και κτηματίες. Αυτοί σήκωσαν τα όπλα και ενεθάρρυναν τον λαό , «καθώς και όλοι σχεδόν οι εκ του ιερατικού τάγματος, άνευ των οποίων ποτέ ο λαός δεν ήθελε κινηθή». Τα πράγματα εξελίχθησαν διαφορετικά στη Ρούμελη αλλά και στα νησιά. Εκεί ο λαός και οι καπετάνιοι «επαναστατήσαντες υποχρέωσαν τους προεστώτες των να συγκατανεύσωσιν». 14


Πράγματι, όταν οι τρεις πρωτεργάτες Φιλικοί συζητούσαν την ίδρυση της μυστικής εταιρείας, έκριναν ότι για να ευδοκιμήσει η επανάσταση έπρεπε να κατηχήσουν τους προεστούς και τους άρχοντες, διότι ο λαός χωρίς την παρακίνησή τους και τις χρηματικές θυσίες δεν θα κινητοποιούταν, αλλά ούτε και οι οπλαρχηγοί από μόνοι τους θα κατάφερναν να πετύχουν κάτι. Σε αυτό κατέληξαν μελετώντας τα αποτελέσματα προηγουμένων κινητοποιήσεων. Πολλοί καπετάνιοι και οπλαρχηγοί είχαν επιχειρήσει να κτυπήσουν τους Τούρκους – παράδειγμα η μεγάλη συνωμοσία του παπά Ευθυμίου – και απέτυχαν διότι δεν είχαν λάβει μέρος στη κίνηση οι άρχοντες και οι προεστοί.


Ο Ξάνθος, από την αρχική φάση της Φιλικής Εταιρείας, ήταν υπέρ της κατήχησης και εισαγωγής στην Εταιρεία των πριγκίπων Μουρούζηδων και άλλων αρχόντων της Κωνσταντινούπολης. Ήθελε ανθρώπους «πεπαιδευμένους εις τα πολιτικά». 15. Η πατρίδα, έγραφε στην Απολογία του, δια να ελευθερωθεί, είχε ανάγκην όχι μόνον από πολεμικούς αλλά και από διπλωμάτες. Φιλογενείς και εγγράμματοι Έλληνες υπήρχαν και στην Επτάνησο και σε άλλα μέρη. Αυτοί έπρεπε να ενισχύσουν την Εταιρεία.


Ο Αναγνωστόπουλος ήταν εκφραστής της αντίθετης άποψης: η Φιλική Εταιρεία δεν έπρεπε να απευθυνθεί στους Φαναριώτες, τους αριστοκράτες και το ανώτερο ιερατείο των δεσποτάδων, καθώς και τους Χιώτες. Η ιδεολογική διαφορά μεταξύ των δύο εταιριστών ήταν εμφανής.

SYMFONHTIKO 1SYMFONHTIKO 2SYMFVONHTIKO METSOVIO

ΠΗΓΕΣ

1. Βλ. http://www.yolkstudio.gr/sitegr/files/kolonakisq.pdf.

2.Η προτομή του Αλέξανδρου Υψηλάντη τοποθετήθηκε από τον εκ μητρός απόγονο της οικογένειας, Ευάγγελο Μαρινάκη, τον Σεπτέμβριο του 2014

3 Εφημερίδα Καθημερινή, 27.11.1990. 

4 Καθημερινή, 28.12.1990

5 Αιών, φύλλο 49, 19/3/1839

6 Ο αριθμός τούτων  μη υπερβάς τους δεκαπέντε, ήρξατο από του Σκουφά και ετελείωσεν εις τον Αλέξανδρον Υψηλάντη. Εξ αυτών οι μεν πρότεροι αυτοσχεδιάσθησαν, οι δε ύστεροι προσελήφθησαν κατά περιόδους. Και πρώτοι μεν εκέκληντο ο Σκουφάς, Τσακάλωφ, Ξάνθος δεύτεροι δε ωνομάσθησαν ο Γαλάτης, Κομιζόπουλος, Αθανάσιος Σέκερης και Αναγνωστόπουλος, τρίτοι ο Παναγιώτης Σέκερης και Γαζής, τέταρτοι ο Λεβέντης, Δικαίος, Ιγνάτιος και Μαυροκορδάτος και πέμπτοι ο Πατσιμάδης και Υψηλάντης. (ΔΙΕΕ, σ.34)

7 Τάκη Κανδηλώρου, Η Φιλική Εταιρία, Εν Αθήναις Τύποις Ν.Δ. Φραντζτεσκάκη & Σια, 1926

8 Τάσου Βουρνά, Φιλική Εταιρεία, Τα παράνομα ντοκουμέντα και απομνημονεύματα αγωνιστών, Εκδόσεις Τ. Δρακόπουλου, σ. 196 επ. .

9 Εμμανουήλ Ξάνθου, Απομνημονεύματα, περί της Φιλικής Εταιρείας, Εκ του τυπογραφείου Γκαρπολά, Αθήναι, 1845, σ. 15

10 ΑΕΞ, τ. Γ΄, αρ. εγγρ. 1821/183, σ. 29

11 Σπύρου Μελά, Φιλικοί, οι πρόδρομοι του Εικοσιένα,  Εκδοτικός Οίκος Αδελφοί Βλάσση, σ. 61

12 Ιωάννης Φιλήμων, ΔΙΕΕ, τ. Α ́ Αθήναι, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτένα, 1859, σελ.26,

13 Γ.  Αρς, Η φιλική Εταιρεία στη Ρωσία: Ο απελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού στις αρχές του 19ου αιώνα και οι ελληνορωσικές σχέσεις. Εκδόσεις Παπασωτηρίου, 2011, σ.492

14 Εμμανουήλ Ξάνθος, Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρείας, Εκ του τυπογραφείου Γκαρπολά, Αθήναι, 1845, σ. 25

15 Εμμανουήλ  Ξάνθου, Απολογία, παρατίθεται στο Τάσου Γριτσόπουλου, Ιστορικά μελετήματα περί της ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι, 2007,  σ. 67

 

 

(συνεχίζεται)

 

Ο Ζέφυρος A. Καυκαλίδης είναι συγγραφέας και νομικός και γεννήθηκε στο Κάιρο το 1948. Σπούδασε φιλοσοφία και νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι γιος του ψυχιάτρου Αθανάσιου Καυκαλίδη ο οποίος ασχολήθηκε με την ψυχοθεραπεία με χρήση ψυχοδηλωτικών.

Σχετικά άρθρα