Οι ετικέττες στα έργα τέχνης και στους ανθρώπους είναι μερικές φορές οδυνηρές. Από την άλλη πλευρά διευκολύνουν ερευνητές και θεατές να ενημερωθούν πολιτισμικά για τρόπους έκφρασης που μπορεί να έχουν παραμείνει απρόσιτοι ή δύσβατοι.

Το 1921 ο Βάλτερ Μοργκεντάλερ , ψυχίατρος, παρακολουθεί τον καλλιτέχνη Αντολφ Βέλφλι, έγκλειστο σε ψυχιατρικό άσυλο, στην Ελβετία, και γράφει ένα βιβλίο για το έργο του και τη ζωή του, με τίτλο «Ενας ψυχασθενής ως καλλιτέχνης».

Αργότερα ένας άλλος ψυχίατρος και ιστορικός τέχνης , ο Χάνς Πρίτσχορν ,πού εργάζεται στο ψυχιατρικό νοσοκομείο της Χαιλδεμβέργης, παρακολουθώντας ψυχιατρικά ασθενείς, εκδίδει ένα άλλο βιβλίο την «Τέχνη των ψυχικά ασθενών».

Την εποχή εκείνη οι συνάδελφοι αντιμετώπιζαν τούς δύο ψυχιάτρους επιφυλακτικά , ενώ οι καλλιτέχνες πού επισκέπτοταν τίς εκθέσεις πού διοργανώνονταν , εμπνέονταν.

Μιά εποχή πού τα καλλιτεχνικά εργαστήρια στα ψυχιατρεία δεν υπήρχαν, και οι ασθενείς αναζητούσαν απεγνωσμένα τα υλικά έτσι ώστε κύριο υλικό τους να γίνει το χαρτί και το μολύβι ,που εύρισκαν τυχαία, κομμάτια από ύφασμα, κλωστές , μέχρι και αντικείμενα πού ήταν για πέταμα.

Η ανάγκη για έκφραση ήταν πηγαία , όχι κατά παραγγελία ,καί αυτή η ανάγκη μη καθοδηγούμενη από εικαστικό θεραπευτή ,άνευ κανόνων και ελέγχου, οδήγησε στη δημιουργία έργων τέχνης αγρίων , τρομακτικών αλλά και χαρακτηριστικών για τις ταραχώδεις διαδρομές της ψυχής. Ψυχές πού ο εγκλεισμός τους σε άσυλα ήταν κάποτε ευκολότερος απ ότι τώρα, ψυχές που αν υπήρχαν σήμερα ίσως να εντάσσονταν απλώς ,σε εκκεντρικές ή περιθωριακές καλλιτεχνικές ομάδες.

Αργότερα ο Ζάν Ντυμπυφφέ , ερχόμενος στην Ελβετία, ερευνά και συλλέγει έργα τέχνης ψυχιατρικά ασθενών, εισάγει τον όρο Art Brut (Ακατέργαστη Τέχνη) , και το 1948 δημιουργεί μαζί με τον Αντρέ Μπρετόν και άλλους καλλιτέχνες την «Εταιρεία Ακατέργαστης Τέχνης». Σειρές εκθέσεων με έργα ασθενών καλλιτεχνών ακολουθούν, καί το 1975 δωρίζει τη συλλογή του στο Μουσείο Ακατέργαστης Τέχνης στη Λωζάννη, που διευθυντής από το 1976 μέχρι το 2001 υπήρξε ο ειδικός στην Art Brut , Μισέλ Ντεβώ.

Σήμερα η συλλογή αριθμεί 20.000 έργα, από 400 περίπου καλλιτέχνες. Το νερό της εμπορικότητας ήδη έχει μπεί στο αυλάκι, και αν και η Ακατέργαστη Τέχνη δεν είναι για να πουλιέται, εισάγεται το 1972 από τον ιστορικό τέχνης Ρότζερ Κάρντιναλ , ο όρος outsider art (τέχνη των εκτός).

Στον όρο αυτό εκτός από την τέχνη των ψυχικά ασθενών , εντάσσεται και η τέχνη των αυτοδιδάκτων καλλιτεχνών, των ανεντάχτων, των απομονωμένων, των περιθωριακών.

Ετσι ένα είδος πρωτογόνης, οραματικής , νάιφ, λαικής τέχνης παίρνει μορφή ρεύματος, τόσο πού αυτή τη στιγμή, αυτή η «τέχνη των εκτός» να έχει δημιουργήσει πιά στην Ευρώπη και στην Αμερική ένα εμπορικό κύκλωμα από συλλέκτες, γκαλλερί, διεθνείς εκθέσεις και ένα ειδικό περιοδικό, το Raw vision .

Αρα αυτή η «τέχνη των εκτός», γίνεται «τέχνη των εντός», πού υπόκειται πάλι στούς κανόνες του μάρκετινγκ της τέχνης, και ίσως του πιό ελιτίστικου ρεύματος της εποχής μας , καθότι οι ενασχολούμενοι με αυτή την τέχνη θεωρούνται ότι έχουν υπερβεί τα ανιαρά όρια της επαναλαμβανόμενης δυτικής έκφρασης.

Παράλληλα κάθε ψυχιατρικό νοσοκομείο, έχει τώρα το εικαστικό του εργαστήρι. Αν κάποτε ο ασθενής δημιουργούσε , μη έχοντας ακούσει ποτέ τη λέξη τέχνη, και η δημιουργία του ήταν πηγαία από καθαρή ανάγκη, σήμερα παρακολουθεί τμήματα εικαστικής θεραπείας , του δίδεται πληθώρα υλικών και η δημιουργικότητα του καθοδηγείται από τον εκάστοτε καλλιτέχνη ή θεραπευτή.

Χάνεται έτσι η ουσία της αυθεντικής έκφρασης, το απεγνωσμένο ψάξιμο του υλικού σαν ανάγκη. Η ουσία αυτής της τέχνης είναι το ανεπιτήδευτο, το αυθόρμητο, το άγριο, ο γεμάτος χώρος, το αποτρόπαιο, το άδικο, το κραυγαλέο , το κλάμμα, ο σπαραγμός της ψυχής, όλα μαζί.

¨Ενας σπαραγμός πού η μοναδική του κάθαρση είναι η αναζήτηση υλικού για έκφραση, σαν νά είναι αυτός ο μοναδικός δρόμος πιά για το τελευταίο στάδιο της ψυχικής ζωής.

Μιάς ζωής πού βλέπει και ακούει αλλιώς, γιατί έχει μπεί σε μιά άλλη σφαίρα, στη οποία είναι ευχή και κατάρα να βρίσκεται κανείς εκεί. Σήμερα με μιά κατευναστική ένεση στο ψυχιατρείο ή στο σπίτι, το «ζώο ?του σπαραγμού» δεν βρυχάται πιά. Χάνει η τέχνη ή κερδίζει ο άνθρωπο; Βλέποντας το από αυτή την πλευρά, η Art Brut (Ακατέργαστη Τέχνη), είναι μιά ιστορική κατάσταση που αναπτύχθηκε μιά ορισμένη εποχή πού τα ψυχοφάρμακα δεν υπήρχαν όπως σήμερα.

Η επέκταση της σε Outsider Art είναι, εκτός εξαιρέσεων, μια εμπορική κατάσταση πού εξυπηρετεί ένα καινούργιο κύκλωμα καλλιτεχνών, κριτικών, ψυχιάτρων, θεραπευτών και συλλεκτών.

Ηδη διχάζονται οι απόψεις όλων αυτών, για το αν η «ετικεττοποίηση» βοηθά στην ένταξη ή στην επανένταξη ψυχικά ασθενών , τόσο πού διευθυντές καλλιτεχνικών εργαστηρίων πού λειτουργούν στην Ευρώπη σε ψυχιατρικά νοσοκομεία , αρνούνται να χρησιμοποιήσουν τον όρο σε καταλόγους με έργα ασθενών, ενώ, από την άλλη πλευρά επαγγελματίες καλλιτέχνες στην Ευρώπη και την Αμερική, επιζητούν την ένταξη σε αυτό το ρεύμα για εμπορικούς λόγους.

Ενας κόσμος άγνωστος πού τα αμέτρητα έργα του παρελθόντος, καταγεμάτα από μολυβιές ή πινελιές , χωρίς κενά στο χώρο, γνήσια και ανεπιτήδευτα εκτός από τη συλλογή στο Μουσείο Ακατέργαστης Τέχνης στη Λωζάννη και το Μουσείο Τέχνης της Βέρνης , βρίσκονται και στη συλλογή Πρίντσχορν στη Χαιλδεμβέργη ή σε ιδιωτικές συλλογές στην Ευρώπη και στην Αμερική. Κάνουν το γύρο του κόσμου, τμηματικά σε μουσεία ή γκαλλερί για να γίνει γνωστή αυτή η τέχνη, και να μάς θυμίζει ίσως πιά αυτό πού έχει ξεχαστεί : την παρθενογέννεση στη δημιουργική έκφραση.

Οσο για το παρόν της «τέχνης των εκτός», η από το 1992 διεθνής έκθεση «Outsider art» στη Νέα Υόρκη, επιβάλλει τα καινούργια ονόματα «των εκτός» και τους κόσμους τους.

* Η Κατερίνα Μουράτη είναι εικαστική καλλιτέχνις. Ζει και εργάζεται στην Πάτμο.