Μια διάχυτη φήμη κυκλοφορεί πανελλαδικά πως όποιος θέλει να νιώσει πραγματικά και να ευχαριστηθεί Ορθόδοξο Χριστιανικό Πάσχα πρέπει να έρθει στην Πάτμο. Και δεν είναι υπερβολή, γιατί εμείς οι ντόπιοι και ιδιαίτερα οι πιο παλιοί έτσι νιώθουμε.

Πιστεύω ότι το ίδιο νιώθουν και οι νεότεροι. Αλλά και όσοι από τούς μη Πατμίους, που είχαν την τύχη να έρθουν κάποτε στην Πάτμο, ομολογούν ότι το ίδιο νιώθουν και δεν χάνουν την ευκαιρία να έρχονται ξανά και ξανά για να απολαύσουν την μοναδική αυτή θρησκευτική πανδαισία. Γιατί στην Πάτμο το Πάσχα παλιότερα, αλλά και τώρα ακόμη είναι το κάτι άλλο.

Για να καταλάβετε όμως τι εννοούμε είναι ανάγκη να κάνουμε μιαν αναδρομή στο παρελθόν, συσχετίζοντάς το σε μερικά σημεία και με το παρόν αρχίζοντας, από την αρχή της Μεγάλης Σαρακοστής.
Ξεκινούσε μικρούς και μεγάλους η ... μεγάλη προετοιμασία για το Πάσχα. Αρχίζοντας πάντα από τις ακολουθίες στις εκκλησιές με τους . . . Δυνάμεους, τις Προηγιασμένες και τους Χαιρετισμούς και τελειώνοντας με τους Νυφίους και τις ακολουθίες των Παθών της Μεγαλο-βδομάδας. Αλλά δεν έλειπαν και οι έγνοιες από τους μεγάλους για τις πασχαλινές προμήθειες, ειδικά για το κατσίκι και τα τυρομύζηθρα από τις μαντρες, αλλοι από του Γερανιώτη, άλλοι από τους Γιαμαίους τ' Άη Νικόλα, άλλοι από το Φυρό του Σαλαβάτη, άλλοι από τη μάντρα του Γρύλλη, στο Καστέλλι, άλλοι από την Καλαμωτή, άλλοι από τη Μάντρα του Γιάνναρου, κάτω από τον Προφητ' Ηλία, την Αγιά Παρασκευή του Κάβου κι άλλοι από το Διακόφτι, ανάλογα με τις προτιμήσεις και τις φιλίες, αλλά και . . . την ποιότητα! Οι νοικοκυρές πια είχανε την έγνοια για τη συγκέντρωση των αυγών για τις ξακουστές πασχαλινές πίτες και τις Πασχαλινές κουλούρες. Μόνο οι . . . παπαδιές δεν είχανε τέτοια έγνοια για αυγά. Γιατί; Θα το δούμε παρακάτω.

 

Ταυτόχρονα αρχίζουν και οι πρεμούρες και οι άγκουσες των πιτσιρικάδων. Καλέ ποιών πιτσιρικάδων; Μόνο; Και εικοσάρηδες και τριαντάρηδες μαντράχαλοι συναγωνίζονταν στις . . . πασχαλινές πολεμικές τέχνες! Έπρεπε έγκαιρα να ετοιμαστούν τα . . . όπλα και τα . . . πολεμοφόδια για τις πασχαλινές μάχες: να βρεθεί το μπαρούτι, τα φυτίλια οι σπάγκοι και τα χαρτιά (οι εφημερίδες) για να γίνουν οι μπόμπες, τα βαρελότα και τα τρίγωνα, και τα τρομπόνια, να παραγγελθούν οι μπούκες στους σιδεράδες, να βρεθούν τα παλιά κλειδιά με την τρύπα (όσο πιο παλιά και πιο μεγάλα τόσο καλύτερα), να αγοραστούν τα κουτιά με τα σπίρτα, με τα οποία θα γεμιστούν οι μπούκες και τα κλειδιά πριν χαθούνε από την αγορά, να αγοραστούνε και οι τράκα - τρούκες από τους πιο μικρούς. Να μην ξεχάσουνε και τα φυσέκια και τις φωτοβολίδες!

 

Βέβαια, δεν λείπανε τότε και οι μικροτραυματισμοί, τα καψίματα και τα κοψίματα σε μερικά δάχτυλα, έτσι ... για ενθύμιο!
Δυστυχώς για την . . . κήρυξη του πολέμου αυτού δεν υπήρχε η . . . πρέπουσα υπομονή, νά' ρθει η μέρα του Πάσχα και ν' ακουστεί το Χριστός Ανέστη! Οι ασκήσεις στα . . . πεδία βολής αρχίζανε πολύ πιο νωρίς, πριν και από τη Βαγιανοβδομάδα ακόμα.

Α΄! Μια και βρισκόμαστε ακόμα στη Βαγιανοβδομάδα! Να μην ξεχάσουμε και το πλέξιμο των ειδικών Σταυρών με τα φύλλα των φοινίκων (οι γνωστές χουρμαδιές) από τους παπάδες και τους . . . ειδικούς συνεργάτες τους. Σε πρώτη φάση το πλεκτό «ψάρι», που θα κρεμούσε ο παπάς σαν «επιγονάτιο» από τη ζώνη του, ή θα κρατούσε την αγκαλιά του την ώρα που θα θύμιαζε. Αλλά και τα μεγάλα ψάρια, αντίγραφα της πρωτοχριστιανικής παράστασης του ΙΧΘΥΟΣ ή των ψαριών που ευλόγησε και πολλαπλασίασε ο Χριστός μαζί με τους «πέντε ἄρτους ἐν τῇ ἐρήμῳ», τα «γαϊδουράκια», οι «πώλοι όνου», σύμβολα του «πώλου» πάνω στον οποίο κάθισε ο Χριστός για τη θριαμβευτική Είσοδο στα Ιεροσόλυμα. Όμως ας μη ξεχάσουμε και τα πυργωτά δαχτυλίδια, που πλέκανε με τα βάγια οι πιο μερακλήδες.
Αυτούς τους Σταυρούς θα τους ευλογούσαν οι παπάδες μαζί με κλαδιά από ελιές την Κυριακή των Βαΐων και θα τους μοίραζαν στο εκκλησίασμα για ευλογία. Κατά την ημέρα αυτή, μάλιστα, που δεν είναι ακόμη πέρα για πέρα πένθιμη, η Εκκλησία επιτρέπει στο τραπέζι «κατάλυσιν ἰχθύος», ἐξ οὗ και το γνωστό ρυθμικό τραγουδάκι των μικρών που με λαχτάρα περίμεναν (τουλάχιστο τότε, για τις εποχές που μιλάμε), τις δυο επίσημες αυτές μέρες, την Κυριακή των Βαΐων και την Κυριακή του Πάσχα:

 

Τω[ν] Βαγιώ[ν], Βαγιώ[ν], Βαγιώ[ν],
τρώνε ψάρι και κολιό
και την άλλη Κυριακή
τρών' το κόκκινο αυγό.

 

Κατά τρόπο πρωθύστερο όμως πρέπει να αναφέρουμε, πως τις δυο προηγούμενες ημέρες (Παρασκευή και Σάββατο) οι νοικοκυρές καταπιάνονται με τα ζυμώματα, του ψωμιού, για την εβδομάδα ολόκληρη, και των επίκαιρων γιορταστικών αρτοσκευασμάτων, όπως είναι οι μεγάλοι «Λάζαροι» και τα μικρά «Λαζαράκια», ανθρωπόμορφα παρασκευάσματα από ζύμη, στολισμένα με αμύγδαλα στο πρόσωπο και μοσκοκάρφια (γαρύφαλλα) αντί για μάτια, μύτη, στόμα και ... αφαλό 

 

Ιδιαίτερη χαρά των μικρών παιδιών.
Κατά την ημέρα, του Σαββάτου του Λαζάρου, γινόταν (γίνεται αγαπητοί μου συμπατριώτες και σήμερα;) από τα παιδιά ένας «ἀγερμός» στις γειτονιές της κάθε ενορίας, ως εξής:
Πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι και κρατώντας ένα μεγάλο άδειο καλάθι με μια μπουκάλα δεμένη από το λαιμό της στο χέρι του καλαθιού, ψάλλανε στο δρόμο το γνωστό απόλυτίκιο της Αναστάσεως του Λαζάρου «Τήν κοινήν Ἀνάστασιν πρό τοῦ σοῦ Πάθους πιστούμενος....» και πλησιάζοντας, μπαίνοντας μέσα στο κάθε σπίτι, τραγουδούσαν και το άλλο αγερμικό τραγουδάκι, που με κάποιο τρόπο υπονοούσε και το σκοπό της «γύρας»:

 

«Λάζαρος θέλει αυγά
για τις πίτες του παπά
και λιβάνι και κερί
κι από ' κείνο που θωρεί»

 

Και τώρα μπορούμε να εξηγήσουμε πιο σκοπό εξυπηρετούσε το άδειο καλάθι. Όπως προαναφέραμε μόνο οι παπαδιές από τις νοικοκυρές δεν είχανε έγνοια να μαζέψουνε αυγά για τις πίτες του Πάσχα, αφού αυτή τη φροντίδα την είχε αναλάβει ο ...Λάζαρος! Όσο για το λιβάνι και το κερί, είναι γνωστό γιατί τα θέλει ο Άγιος. Αλλά και εκείνο που «θωρεί» είναι φυσικά το λάδι, για να ανάβουνε στην εκκλησιά το καντήλι του, γι' αυτό και το μεγάλο μπουκάλι μέσα στο καλάθι!

Και μπαίνουμε πια στην Μεγαλοβδομάδα. Από δω και πέρα τα περισσότερα «δρώμενα» είναι Θρησκευτικά – Εκκλησιαστικά. Τα «λαϊκά» και «λαογραφικά» περνάνε σε δεύτερη μοίρα. Πρωί βράδυ, όσο είναι δυνατό, στις Εκκλησιές, ιδιαίτερα τα βράδια στους Νυμφίους. Τα θρησκευτικά βιώματα έντονα και προπάντων όσο περνούν οι μέρες και πλησιάζουμε προς τα Πάθη και την ημέρα της Λαμπρής. Το νοικοκυριό με τα «γαλατσώματα» έχει τελείωσει, αλλά συνεχίζεται με τη γενική καθαριότητα των σπιτιών και τις τελευταίες ετοιμασίες: τη βαφή τῶν αυγών, το ζύμωμα των «αρτοπαρασκευασμάτων» (κουλουράκια, τσουρεκάκια, κουμπασάκια, πασχαλινές κουλούρες με τα κόκκινα αυγά πάνω τους) και το αποκορύφωμα η κατασκευή της ανεπανάληπτης πίτας με τη γέμιση του ασύκριτου με τα σημερινα δεδομένα «μπατούδου» από φρέσκα αυγά και φρέσκο πατινιώτικο τυρομύζηθρο.

 

Αυτές οι εὐχάριστες ενασχολήσεις ξεκινούσαν κυρίως από τη Μ. Τετάρτη και ολοκληρώνονταν τη Μ. Παρασκευή. Όσες νοικοκυρές είχαν μικρά παιδιά φρόντιζαν αυτές τις . . . λεπτές δουλειές να τις κάνουν κυρίως τη νύχτα, για να μην έχουν . . . τους μπελάδες μέσ' στα πόδια τους.
Τη Μεγάλη Τετάρτη τελείται στις ενορίες το Μυστήριο του Ευχελαίου. Στη Μεγάλη Μονή του Θεολόγου τελείται τη Μεγάλη Πέμπτη στις 7 η ώρα το πρωί.
Το Μ. Σάββατο η μέρα ήταν αφιερωμένη στο . . . ποδοκέφαλο. Έπρεπε να ετοιμαστεί για να γίνει το βράδυ η σουπίτσα για τη νύχτα μετά την Ανάσταση. Έπρεπε να είναι όσο πιο πολύ γινόταν ελαφριά, για να μην πειράξει τα στομάχια, μετά από την αυστηρή νηστεία της Μ. Σαρακοστής. Τις πιο πολλές φορές σκέτο ζουμάκι, χωρίς τιποτα άλλο μέσα, ούτε ρύζι ούτε ζυμαρικό. Έπρεπε να σταλούν τα κεφαλάκια των κατσικιών ή τών αρνιών με τα ποδαράκια τους στο σιδερά, για να «τσουριστούν» στη δυνατή φωτιά του και να καθοριστούν καλά – καλά από τις τρίχες, να πλυθούν πολύ καλά και μάλιστα αν ήταν δυνατό με νερό της θάλασσας και να γίνουνε «λαμπίκος»! Αλλά και τα αντεράκια έπρεπε να πλυθούν καλά, και με ασβεστόνερο, να γίνουν πεντακάθαρα. Αυτά θα τα τύλιγαν οι νοικοκυρές γύρω από τα ποδαράκια και όλα μαζί θα βράζανε για να γίνει η πεντανόστιμη σούπα.

Το «διαιτολόγιο» της Μεγάλης Βδομάδας απαιτούσε, Δευτέρα, Τρίτη και Τετάρτη άλαδα (ανάλαδα στην τοπική διάλεκτο) φαγητά, καθώς και το Μ. Σάββατο το μόνο άλαδο Σάββατο του χρόνου. Το επιτίμιο γι' αυτό είναι πολύ βαρύ, όπως αναφέρει το λαϊκό τετράστιχο:

«Ανάθεμα που νήστεψε
το Σάββατο το λάδι.
Μόνο το Μέγα Σάββατο,
(εννοείται νηστεύουμε το λάδι)
πού είναι ο Χριστός στον Άδη! »

 

Τη Μεγάλη Πέμπτη το . . . μενού επιτρέπει το λάδι:
Γιαπράκια λαδερά (ντολμαδάκια με φρέσκα αμπελόφυλλα).
Τη Μεγάλη Παρασκευή χρειάζονται θυσίες στη δίαιτα. Πρώτ' από όλα νωρίς το πρωί, πριν να φάμε οτιδήποτε, έπρεπε να πάμε να προσκυνήσουμε το Σταυρωμένο, που είναι στη μέση της Εκκλησιάς, να γυρίσουμε μετά στο σπίτι και να πιούμε νηστικοί τρεις γουλιές ξύδι σαν είδος προσφοράς και θυσίας στο Χριστό, που για . . . χάρη μας ήπιε το ξύδι πάνω στο Σταυρό, λέγοντας ταυτόχρονα σαν προσευχή:
«Για την Αγάπη σου, Χριστέ μου, πίνω ξύδι!»

Όλη αυτή την ημέρα «δεν στηνόταν τσουκάλι», δηλαδή δεν μαγειρευόταν τίποτα και δεν τρωγόταν κανένα μαγειρευτό φαγητό. Μόνο βρεγμένα μέσα στο ξύδι φρέσκα «χλωροκούκια» (βρεχτοκούκια) και φύλλα από μαρούλι.

Τώρα είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε μια μικρή αναδρομή και να αναφέρουμε πως οι ακολουθίες της Μεγάλης Βδομάδας στην Πάτμο δεν διαφέρουν πολύ από τους άλλους ορθόδοξους ελληνικούς χώρους, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, που έχουν διατηρηθεί σαν παράδοση και έθιμα από πολλούς αιώνες.

 

Π.χ. Στην Πάτμο η κεντρική και μεγαλοπρεπέστερη εκκλησιαστική εκδήλωση είναι η λεγόμενη Τελετή του Ιερού Νιπτήρος. Η τελετή αυτή είναι ένα κατάλοιπο – δρώμενο από το Θέατρο των Βυζαντινών, το οποίο εξακολουθεί να τελείται στην Πάτμο τέσσερις περίπου αιώνες. Το δρώμενο αυτό λαβαίνει χώρα κάθε Μεγάλη Πέμπτη σε μια από τις δύο πλατείες της Χώρας, ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες ως εξής:
Στη μέση της πλατείας έχει προετοιμαστεί και στολι-στεί κατάλληλα από τις υπηρεσίες του Δήμου Πάτμου μια μεγάλη εξέδρα, η οποία χωράει περίπου δεκαπέντε καθιστούς ανθρώπους. Κατά την τελετή αυτή, στις 11 η ώρα το πρωί, δώδεκα ιερείς από την Ιερά Μονή μαζί με το Ηγούμενο, οι οποίοι θα παραστήσουν τον Χριστό με τους μαθητές του, καταφθάνουν στη πλατεία και παίρνουν τις ανάλογες θέσεις τους πάνω στην εξέδρα. Ένας άλλος από τους ιερείς παίρνει τη θέση του ως «Ευαγγελιστής» σε μια άκρη της πλατείας, που διαβάζει «εμμελώς» τα τρία ευαγγέλια, τα οποία αναφέρονται στις τρεις πράξεις του δρωμένου.

 

Κατά διαλογικό τρόπο «διεκτραγωδούνται» θα λέγαμε τα γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά την τελευταία βραδιά της παραμονής του Ιησού στη γη, την Πέμπτη το βράδυ, πριν από τη σύλληψή του και την καταδίκη του στον σταυρικό θάνατο. Τα γεγονότα αυτά διαδραματίζονται στην αρχή μέσα στο υπερώο της Ιερουσαλήμ, κατά τον Μυστικό Δείπνο και στη συνέχεια έξω από την πόλη, πάνω στον «Κῆπο τῶν Ἐλαιῶν εἰς χωρίον λεγόμενον Γεθσημανῆ», μέχρι τη στιγμή που καταφθάνει ο προδότης Ιούδας με τους στρατιώτες και συλλαμβάνουν τον Ιησού.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε, για τους νεότερους, ότι στα παλιά τα χρόνια, επειδή κανένας μοναχός της Μονής δεν δεχόταν να αναπαραστήσει τον προδότη Ιούδα, η Αδελφότητα είχε αποφασίσει για τη θέση αυτή να χρησιμοποιεί κάποιο λαϊκό, στον οποίο μάλιστα, για να τον δελεάσουν του πρόσφεραν και ένα κα-τσίκι!
Εκείνο το οποίο παρατηρείται επί πολλά χρόνια είναι ότι, ενώ αυτή η «αναπαράσταση» τελείται κάθε χρόνο ίδια κι απαράλλακτα, όμως πλήθος κόσμου και από ντόπιους αλλά και από ξένους που έρχονται για να την παρακολουθήσουν, κατακλύζουν την πλατεία.

Κατά τις υπόλοιπες ώρες και μέρες συνεχίζονται οι γνωστές ακολουθίες. Ένα ιδιαίτερο έθιμο μέσα στη Μονή είναι να προσφέρεται από τον Ηγούμενο στους εκκλησια-σθέντες αντί για το συνηθισμένο μικρό κομμάτι σαν αντίδωρο, και ένα μεγαλύτερο κομμάτι αντιδώρου, το λεγόμενο «μαργαρίτη» και ξερά σύκα, κατά την απόλυση της Θείας Λειτουργίας του Μεγάλου Σαββάτου. Πιθανώς αυτό γίνεται, λόγω της αυστηρής νηστείας της προηγούμενης μέρας, της Μ. Παρασκευής, και οι εκκλησιαζόμενοι στη Μονή, που πηγαίνουν συνήθως νηστικοί στη Θεία Λειτουργία, πρέπει να φάνε κάτι παραπάνω μετά την Απόλυση και να ...συπιαστούνε.
Την άλλη μέρα, την Κυριακή του Πάσχα το απόγευμα κατά τον λεγόμενο Εσπερινό της Αγάπης, (ή Δεύτερη Ανάσταση) το ιδιαίτερο στην Μονή είναι η ανάγνωση του ευαγγελίου «εμμελώς» σε διάφορες γλώσσες και «ψαλμικώς» από πολυμελή χορωδία, που είναι παραφρασμένο στην ομηρική διάλεκτο από τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, που αρχίζει με τους παρακάτω στίχους:

Ὅφρα κε νωιτέροισιν ἐν οὔασι πάγχυ βάλωμεν,
Θέσφατον, ἱμερόεσσαν, ἁγνήν, Εὐάγγελον ὄππα...

Δηλαδή: Για να βάλουμε καλά στ' αυτιά μας τη θεόσταλτη και επιθυμητή ιερή φωνή του Ευαγγελίου, ας παρακαλέσουμε τον Μεγάλον Βασιλέα και Επουράνιο Θεό. (Είναι η γνωστή εκφώνηση - προτροπή του ιερέα, πριν από την ανάγνωση του Ευαγγελίου: «Καί ὑπέρ τοῦ καταξιωθῆναι ἡμᾶς της ἀκροάσεως τοῦ ἁγίου Εὐαγγελιου, Κύριον τον Θεόν ἡμῶν ἱκετεύσωμεν...»

Μια τελευταία εκδήλωση της πασχαλινής αυτής περιόδου στην Πάτμο είναι η τέλεση του αγιασμού σε ειδικές «κολυμβήθρες» στις κεντρικές πλατείες των τριών οικισμών, της Χώρας, της Σκάλας και του Κάμπου, κατά τη λεγόμενη Νέα Τρίτη (της Διακαινησίμου) και στη συνέχεια η «γύρα» (περιφορά) των ιερών εικόνων και η επίσκεψή τους στα σπίτια για τον αγιασμό των σπιτιών και των πιστών.

Και μ' αυτόν τον τρόπο κλείνει η ιδιαίτερα «λαμπρή» για την Πάτμο, περίοδος αυτή του Πάσχα.

Αγαπητοί μας συμπατριώτες, με πολύ μεγάλη συγκίνηση αλλά και λύπη, δεν σας κρύβει ο χρονογράφος τον καημό του για την κατ' ανάγκη απουσία του, από τα ιερά αυτά δρώμενα στο ιερό νησί μας και παρά τα δύσκολα χρόνια της παιδικής του ηλικίας θα αναφωνήσει με πόνο ψυχής την πατηνιώτικη εκείνη νοσταλγική μα και πονεμένη ανάμνηση «Έ! Κακόμοιρα χρόνια!» και παρακαλεί να του συγχωρήσετε αυτή την προσωπική αδυναμία, γιατί όπως είναι γνωστό, το χρονογράφημα από τη φύση του ενέχει πολύ προσωπικό στοιχείο!