ΤΑ ΑΛΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΑΤΜΟΥ
Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα της εργασίας με θέμα «Συστηματική καταγραφή και Διάσωση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς της Δωδεκανήσου, 2010-2012» το οποίο έγινε από το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος (τμήμα Δωδεκανήσου) σε συνεργασία με την Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση και το Βιομηχανικό Επιμελητήριο Δωδεκανήσου.
Τα αλώνια υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την αγροτική ύπαιθρο του νησιού κυρίως κοντά σε αγροτικά συγκροτήματα και στις διαμορφωμένες εκτάσεις με δαμάκια
. Η παρουσία τους όμως στις κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις μας δείχνει την άμεση εξάρτηση που είχαν οι δύο αυτές δραστηριότητες. Αν και τα τελευταία χρόνια ολοένα και εγκαταλείπονται οι αγροτικές δραστηριότητες από τους νέους εντούτοις έχουν απομείνει λίγοι καλλιεργητές που ακόμα αλωνίζουν με την βοήθεια των αλόγων και των μουλαριών.
Τα αλώνια δεν υπήρξαν κατασκευές που θεωρούνταν αξίας και αυτό φαίνεται από τις ελάχιστες αναφορές που υπάρχουν σε έγγραφα. Αναφορές δεν υπάρχουν ούτε στα φορολογικά κατάστιχα.
Η διαμόρφωση του κεκλιμένου εδάφους με δαμάκια – αναβαθμοί συνδέεται στο μεγαλύτερο ποσοστό με την καλλιέργεια σιτηρών. Αν και πολλές μαρτυρίες περιηγητών των περασμένων αιώνων υποστηρίζουν ότι η παραγωγή του νησιού δεν κάλυπτε της ανάγκες της τοπικής αγοράς, οι πληθώρα των αλωνιών δείχνει ότι υπήρχε συνεχή εκμετάλλευση σε διάφορες περιόδους σε μεγάλο βαθμό, έστω και αν αυτή περιοριζόταν μόνο για οικιακή χρήση. Η χρήση τους πολλές φορές γινόταν όχι μόνο από τους καλλιεργητές που ήταν στην ιδιοκτησία τους αλλά και από τους συγχωριανούς.
Σε όλες τις κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις του νησιού η παρουσία των αλωνιών ήταν σημαντική. Ήταν χαρακτηριστικό της κοινωνίας να είναι αυτάρκης ως προς τα αγροτικά και κτηνοτροφικά αγαθά. Η εκτροφή των ζώων απαιτούσε την παραγωγή σιτηρών, κυρίως βρομάρι, αλλά και από τους βρώσιμους καρπού, όπως το σιτάρι και το κριθάρι, εκμεταλλεύονταν τα στελέχη τους που απόμεναν μετά το αλώνισμα και το λίχνισμα.
Τα αλώνια που εντοπίζονται στην Πάτμο είναι παρόμοια με των άλλων νησιών του Αιγαίου. Ανάλογα με την υπάρχουσα κατάσταση του εδάφους, εάν κατασκευάζονταν σε κεκλιμένο έδαφος ή σε επίπεδη αγροτική έκταση, συναντάμε δύο παραλλαγές. Η κυκλική κατασκευή στην επίπεδη αγροτική έκταση οριοθετείται περιμετρικά από κάθετους τοποθετημένους λίθους, τον αντράλικα. Ενίοτε συναντάτε με λίθινη κατασκευή, χαμηλού ύψους χωρίς συνδετική κονία και πάχος περίπου 50 εκ. Στο κεκλιμένο έδαφος η λιθόκτιστη κατασκευή (τοίχος αντιστήριξης) συγκρατούσε το έδαφος ενώ στη μέση του ημικύκλιου που δημιουργούνταν υπήρχε μικρή ορθογώνια εσοχή που χρησίμευε για να τοποθετούν τα μουστούχια και τη χέσουλα. Σε αυτή την περίπτωση συνηθέστερη εκδοχή για την οριοθέτηση της κατασκευής που βρίσκεται εκτός του προφίλ εδάφους είναι η κατασκευή του αναλημματικού τοίχου, με πλάτος περίπου 50 εκατοστών. Και στις δύο περιπτώσεις το δάπεδο είναι με πέτρινη επίστρωση ενώ η διάμετρος τους ποικίλει και είχε άμεση εξάρτηση με την ποσότητα της παραγωγής. Τους αρμούς του πέτρινου δαπέδου τους κάλυπταν με βουδιά. Για το αλώνισμα ο προσανατολισμός της κατασκευής είναι σημαντικός γι' αυτό και συναντώνται πάντα σε τοποθεσίες που ο άνεμος είναι κατάλληλος, βόρειος και βορειοδυτικός.
Διαδικασία αλωνίσματος
Αφού έχει θεριστεί η σπορά και γίνεται σε δεμάτια, αφήνεται λίγες μέρες στον ήλιο σε σωρούς, τις θυμωνιές, ώστε να αποβάλει την υγρασία που μπορεί να έχει ο καρπός. Κατά το αλώνισμα απλώνονται τα ξερά χόρτα μέσα στην πέτρινη κυκλική κατασκευή και τοποθετούνται τα άλογα ζεμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Η περιφορά των ζώων γίνεται είτε με την καθοδήγηση του αλωνιστή που βρίσκεται στο κέντρο είτε περιφέρονται γύρω από ένα κεντρικό άξονα που υπήρχε στο κέντρο της κατασκευής και σύνθλιβαν τους κόκκους από τα περιβλήματα τους ώστε να διαχωριστούν. Για το αλώνισμα όμως του σιταριού απαιτούνταν αλωνιστική μηχανή που κινούνταν με την βοήθεια των ζώων και αυτό γιατί το στέλεχος ήταν πιο σκληρό από άλλου είδους σπορές. Έπειτα από το αλώνισμα κάθε σποράς ξεχωριστά, ακολουθούσε η ιδιαίτερη διαδικασία του λιχνίσματος. Μέσα στο αλώνι τοποθετούνται μερικοί λίθοι σχηματίζοντας έναν άξονα κάθετα από την φορά του ανέμου, το λαμνί. Με την βοήθεια του θερινιού ο αέρας απομακρύνει το άχυρο από τον καρπό και στη συνέχεια γίνεται η διαλογή του καρπού.
Η άρρηκτη επαφή που είχαν οι κάτοικοι της Πάτμου με τα Θεία, αποτυπώνεται σχεδόν σε όλες τις δραστηριότητες. Η καλή σοδειά ήταν ευλογία γι' αυτό και χαρακτηριστικά ονόμαζαν κάθε τενεκέ σιτηρών που έβγαζαν από το αλώνισμα ως εξής «Ένας είναι ο Θεός, δύο είναι η Παναγιά, τρείς είναι η Αγία Τριάδα, τέσσερις οι Ευαγγελιστές, πέντε είναι οι άρτοι, έξι τα εξαπτέρυγα, επτά τα Μυστήρια, οχτώ είναι η Οκτώηχος, εννέα είναι τα τάγματα, δέκα είναι οι εντολές, ένδεκα τα εορτινά (δοξαστικά) και δώδεκα οι απόστολοι».
Η εκτεταμένη κατασκευή αλωνιών έδωσε ονομασίες σε διάφορα τοπωνύμια τα οποία παραπέμπουν σε αυτά όπως είναι η Απαλωνιά αλλά και επιθετικοί προσδιορισμοί σε εκκλησίες όπως ο Άγιος Γεώργιος των Απαλωνιών και του Αγίου Νικολάου του Αλωνάρη.
Αλώνια συναντάμε διάσπαρτα σε όλη την αγροτική έκταση του νησιού (περιοχή Περδικάρι, Αγίου Νικολάου Εύδηλου, Βαγιά, Χριστό, Διακόφτη, Κήποι του Οσίου κ.α.). Επίσης συνηθιζόταν εντός αγροτικών και κτηνοτροφικών συγκροτημάτων όπως στη μάντρα του Καμπόσου, στο μετόχι Κάθισμα του Παρθενίου, στο συγκρότημα της Νιοχωρίτισσας και άλλα τα οποία έχουν καταγραφεί. Συνήθης διάμετρος είναι ανάμεσα στα οχτώ και στα εννέα μέτρα, υπάρχουν βέβαια και μικρότερα (4,20 μ. και 5,70μ.) ενώ το μεγαλύτερο που έχει εντοπιστεί έχει διάμετρο 12,80μ. στη περιοχή του Αρτικοπού.
ΒΑΛΕΝΤΙΝΗ ΧΑΣΚΟΥ
Μηχανικός Ανακαίνισης και Αποκατάστασης Κτιρίων
